Zgodnie z art. 42 ust. 1 ustawy z dnia 26 stycznia 1982 r. Karta Nauczyciela (t.j. Dz. U. z 2023 r. poz. 984 z późn. zm.), czas pracy nauczyciela zatrudnionego w pełnym wymiarze zajęć nie może przekraczać 40 godzin na tydzień. W tym czasie nauczyciel jest zobligowany m.in. realizować zajęcia dydaktyczne, wychowawcze i opiekuńcze, prowadzone bezpośrednio z uczniami lub wychowankami albo na ich rzecz, w wymiarze tzw. pensum (różne dla różnych stanowisk). Należy zauważyć, że nauczyciel może być zobowiązany przez dyrektora do pracy w wymiarze przekraczającym tzw. pensum w ramach albo godzin ponadwymiarowych, albo godzin doraźnych zastępstw. Zgodnie z art. 35 ust. 2 ww. ustawy, przez godzinę ponadwymiarową rozumie się przydzieloną nauczycielowi godzinę zajęć dydaktycznych, wychowawczych lub opiekuńczych powyżej tygodniowego obowiązkowego wymiaru godzin zajęć dydaktycznych, wychowawczych lub opiekuńczych (czyli tzw. pensum). Z kolei zgodnie z art. 35 ust. 1 przywołanej wyżej ustawy liczba godzin ponadwymiarowych nie może przekroczyć 1/4 tygodniowego obowiązkowego wymiaru godzin zajęć. Przydzielenie nauczycielowi większej liczby godzin ponadwymiarowych może nastąpić wyłącznie za jego zgodą, jednak w wymiarze nieprzekraczającym 1/2 tygodniowego obowiązkowego wymiaru godzin zajęć. Kobiecie w ciąży lub osobie wychowującej dziecko do lat 4 nie przydziela się pracy w godzinach ponadwymiarowych bez ich zgody (art. 35 ust. 4 ww. ustawy). Za godziny ponadwymiarowe, zgodnie z art. 35 ust. 3 ww. ustawy, wypłaca się nauczycielowi według stawki osobistego zaszeregowania nauczyciela, z uwzględnieniem dodatku za warunki pracy, odrębne wynagrodzenie.

Krzysztof Lisowski i Michał Culepa w swoim komentarzu dotyczącym wynagrodzenia nauczyciela za godziny ponadwymiarowe wskazują, że „zasadą jest też, że w tygodniach, w których przypadają dni usprawiedliwionej nieobecności w pracy nauczyciela lub dni ustawowo wolne od pracy, oraz w tygodniach, w których zajęcia rozpoczynają się lub kończą w środku tygodnia – dla ustalenia wynagrodzenia za godziny ponadwymiarowe za podstawę obliczenia liczby godzin ponadwymiarowych przyjmuje się wówczas tygodniowy obowiązkowy wymiar zajęć określony w przepisach KN pomniejszony o 1/5 tego wymiaru (lub 1/4, gdy dla nauczyciela ustalono czterodniowy tydzień pracy) za każdy dzień usprawiedliwionej nieobecności w pracy lub dzień ustawowo wolny od pracy. Liczba godzin ponadwymiarowych, za które przysługuje wynagrodzenie w takim tygodniu, nie może być jednak większa niż liczba godzin przydzielonych w planie organizacyjnym”. Szczegółowe zasady w tej kwestii powinny być uregulowane w stosownej uchwale rady gminy. Ustawa – Karta Nauczyciela określa w art. 30 ust. 6 pkt 2, że organ prowadzący, określa w uchwale szczegółowe warunki obliczania i wypłacania wynagrodzenia za godziny ponadwymiarowe, a zgodnie z orzecznictwem w ramach sformułowania „warunki wypłacania” powinno mieścić się także określenie przypadków zachowania bądź utraty prawa do godzin ponadwymiarowych faktycznie niezrealizowanych (zobacz: wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Olsztynie 24 czerwca 2008 r., sygnatura II SA/Ol 329/08) – choć funkcjonuje też inny pogląd, iż organ prowadzący ustala jedynie warunki obliczania i wypłacania wynagrodzenia, a nie ma prawa stanowić o tym kiedy takie wynagrodzenie nauczycielowi przysługuje bądź nie.

Wynagrodzenie za godziny ponadwymiarowe przysługuje za zajęcia zrealizowane zgodnie z planem, bowiem wynagrodzenie przysługuje za pracę wykonaną, zaś wyjątkowo za czas niewykonywania pracy – gdy przepisy prawa pracy tak stanowią (patrz: art. 91c ust. 1 ustawy, o której mowa powyżej i art. 80 Kodeksu pracy). Ustawa – Karta Nauczyciela nie wskazuje, że nauczyciel zachowuje prawo do wynagrodzenia za niezrealizowane godziny ponadwymiarowe.

Podczas wycieczki szkolnej, wyjścia/wyjazdu z uczniami na konkurs/olimpiadę/zawody sportowe nauczyciel realizuje w ramach ogólnego czasu pracy zadania statutowe szkoły, o których mowa w art. 42 ust. 2 pkt 2 przywołanej wcześniej ustawy. Sprawując opiekę nad uczniami nauczyciel nie prowadzi w związku z tym zajęć w ramach godzin ponadwymiarowych, zatem nie otrzyma za nie wynagrodzenia.

W orzecznictwie można spotkać się z poglądem, że inna sytuacja byłaby w przypadku, gdyby nauczyciel stawił się w pracy w celu przeprowadzenia zajęć przydzielonych mu w ramach godzin ponadwymiarowych, a nie mógłby ich przeprowadzić z uwagi na wyjazd uczniów na wycieczkę szkolną z innym nauczycielem, wówczas zachowałby prawo do wynagrodzenia za gotowość do pracy, zgodnie z art. 81 § 1 Kodeksu pracy (uchwała Sądu Najwyższego, sygnatura akt III PZP 33/83).

Stanowiska ministra właściwego ds. oświaty i wychowania w tym zakresie też nie są jednoznaczne. Raz ministerstwo wskazuje, że nie ma (…) żadnych przesłanek by nauczyciela opiekującego się dziećmi na wycieczce, a tym samym realizującego zadania opiekuńczo-wychowawcze, pozbawiać wynagrodzenia za przydzielone mu godziny ponadwymiarowe”, a innym razem, że „nauczycielowi nie należy się za udział w wycieczkach wynagrodzenie za godziny ponadwymiarowe”  (odpowiedź podsekretarza stanu w Ministerstwie Edukacji Narodowej z 22 marca 2011 r. na zapytanie nr 8791, stanowisko Ministerstwa Edukacji Narodowej z 14 listopada 2011 r. w sprawie czasu pracy nauczyciela podczas wycieczki).

Trzeba wskazać, że spory jednostek oświatowych z nauczycielami o wynagrodzenie za niezrealizowane godziny ponadwymiarowe najczęściej muszą rozstrzygać sądy, które prezentują stanowisko, że nauczyciel nie ma prawa do wynagrodzenia za niezrealizowane godziny ponadwymiarowe.

Rzeczywiście według najnowszych poglądów przyjmuje się, że w odniesieniu do pracy nauczyciela w trakcie wycieczki szkolnej zastosowanie powinny mieć regulacje dotyczące ogółu pracowników o pracy, które stanowią że praca ponad obowiązujące pracownika normy czasu pracy jest pracą w godzinach nadliczbowych, czyli nauczyciel jest wynagradzany za czas rzeczywiście przepracowany na wycieczce, a nie za taki, który przepracowałby, gdyby pozostał w szkole (godziny ponadwymiarowe).

Nauczycielowi przysługuje prawo do wynagrodzenia za godziny ponadwymiarowe niezrealizowane z powodu wystąpienia przeszkód z przyczyn dotyczących pracodawcy, jeżeli nauczyciel był gotów do wykonywania pracy, był d o dyspozycji pracodawcy. Jeżeli nauczyciel nie odbył lekcji z przyczyn, nieleżących po jego stronie, a nawet niezależnych od szkoły, zachowuje prawo do takiego wynagrodzenia. Z powodu wykonywania np. na wycieczce innej pracy, polegającej na sprawowaniu opieki nad uczniami, nauczyciel nie pozostaje w gotowości do zrealizowania w tym czasie z uczniami zajęć dydaktycznych w wymiarze przekraczającym pensum, zatem nie przysługuje mu prawo do wynagrodzenia za godziny ponadwymiarowe.

Jak wynika z powyższych rozważań, należałoby w świetle aktualnego orzecznictwa i poglądu stwierdzić, że w przypadku określonym w zapytaniu wynagrodzenie za godziny ponadwymiarowe nauczycielowi nie przysługuje, jednak trzeba też zauważyć, że orzecznictwo oraz stanowiska różnych organów w tej kwestii nie są jednoznaczne, przede wszystkim w kwestii stosowania art. 35 ust. 1 ustawy – Karta Nauczyciela w związku z art. 80 § 1 – Kodeksu pracy. 

Źródło: ustawa z dnia 26 stycznia 1982 r. Karta Nauczyciela (t.j. Dz. U. z 2023 r. poz. 984 z późn. zm.), Krzysztof Lisowski, Michał Culepa, Wynagrodzenia nauczyciela za godziny ponadwymiarowe. Komentarz praktyczny, ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (t.j. Dz. U. z 2023 r. poz. 1465), wskazane w treści orzeczenia, wyroki i stanowiska.